Ślady II Wojny Światowej w Rybniku powoli zanikają. Z roku na rok jest ich coraz mniej. Nawet te prezentowane w niniejszym artykule częściowo już „nie istnieją”. Świadectwo ciężkich momentów zdobywania przez hitlerowców Rybnika w 1939 roku i tzw. „wyzwalania” przez sowietów w 1945 roku powoli uchodzi w zapomnienie.

Warto dodać, że w porównaniu do innych miast śląskich w Rybniku podczas walk w 1945 roku zniszczeniu uległa niewielka część zabudowy – zaledwie 25%. Dla porównania w Wodzisławiu Śląskim i Żorach zniszczenia wyniosły po 80% zabudowy miasta, a w Raciborzu było to aż 85%!¹

Ślady II Wojny Światowej w Rybniku

Ulica Pocztowa

Aktualnie odremontowana kamienica. Ściany przykryto styropianem i tynkiem, więc ślady po uderzeniu pocisków są niewidoczne. Zdjęcie wykonane latem 2015 roku.

Cztery mosty, Zamysłów

Most kolejowy na lini Rybnik-Sumina o długości 128 metrów, zbudowany w 1912 roku. 1 września 1939 roku około godziny 8:00 został wysadzony w powietrze przez polskich saperów. Odbudowany przez wojsko niemieckie i oddany do użytku w 1942 roku. Podczas wycofywania się wojsk niemieckich 2 lutego 1945 roku został ponownie wysadzony. Tym razem odbudowa zajęła nieco więcej czasu bo prace powierzone Przedsiębiorstwu Robót Kolejowych nr 5 z Katowic zostały zakończone dopiero w 1954 roku. Odbudowany przy użyciu betonowych, prefabrykowanych, łukowych elementów, opartych o stare fundamenty. W pobliżu ciągle można dostrzec gruz z wysadzonych przęseł.²

Tablica z napisem „Talbrücke RYBNIK 1942”

Nowa cześć mostu wyraźnie się odróżnia.

Ulica Wyzwolenia oraz Mikołowska

Budynek ze zdjęcia po prawej stronie został odremontowany (na przełomie 2015/2016) – oczyszczono czerwoną cegłę, a mur z widocznymi śladami ostrzału otynkowano…

Most na ulicy Wielopolskiej, Paruszowiec

Ulica Orzeszkowej

Ulica Piasta

Gimnazjum nr 1 im. A. Mickiewicza

Ulica Cmentarna

Ulica Kościuszki

Wielopole, Kapliczka Matki Boskiej Różańcowej

Przy ulicy Gliwickiej znaduje się kapliczka z około 1880 roku, jej dzwon został przestrzelony podczas II Wojny Światowej.

Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych

LSR czyli „Luftschutz Räume”. Napis wraz z strzałką wskazującą kierunek do schronu przeciwlotniczego.

Bunkry Rybnik

Niedobczyce, Kochbunkier

Znajdująca się na placu kościelnym betonowa budowla jest niemieckim schronem wartowniczym „Luftschutzzelle” typu obserwacyjnego. Służył wartownikowi również jako schronienie przed odłamkami.

Wawok, Schron Bojowy

Rondo Lievin, Schron Bojowy

Zniszczenia o których pisano

W literaturze odnajdziemy jeszcze wiele informacji na temat zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi w 1939 i 1945 roku.
W większości przypadków pozostała tylko „informacja”, a faktyczne szkody zostały naprawione i nie ma możliwości ich sfotografowania.

KWK Chwałowice

1 września 1939 roku, około godziny 7:40 na chwałowicką kopalnię spadły trzy „granaty” – jeden uderzył w komin kotłowni, drugi w wieżę szybu II, a trzeci w pomost łączący szyby I i II.³

Można domniemać, że autor miał na myśli granaty moździerzowe. Jednak w swojej monografi wspomina o niemieckich samolotach zrzucających bomby na teren miasta (potwierdza to kolejne źródło, książka Jana Delowicza pt. „Ziemia Rybnicko-Wodzisławska i jej mieszkańcy w wojnie obronnej 1939 roku”, że samoloty zrzuciły kilka bomb ale miało to miejsce już około godziny 5:00). Ciężko więc ustalić jakiego rodzaju „materiały wybuchowe” na 100% spowodowały uszkodzenia – granaty moździerzowe czy może jednak bomby zrzucane przez samoloty…

Podczas „wyzwalania” Rybnika w 1945 roku na teren kopalni padały pociski artyleryjskie ale tylko jeden z nich trafił w linię wyciągową szybu II (uległa ona zniszczeniu). Dodatkowo wycofujący się hitlerowcy zdołali wysadzić tor bocznicy kolejowej w kierunku Niedobczyc.

Bazylika św. Antoniego

Po zakończeniu działań wojennych poniesione przez rybnicką bazylikę zniszczenia zostały zakwalifikowane jako „szkody wielkie”⁴ i początkowo była przeznaczona do rozbiórki. Zniszczeniu uległy okna, detale architektoniczne, część poszycia dachowego, prezbiterium – szczególnie od strony północnej (ulicy Mikołowskiej).
Wyposażenie także zostało zniszczone np. ławki wykorzystano jako barykady na sąsiadujących z bazyliką ulicach. Dodatkowo po zajęciu Rybnika przez Armię Czerwoną wewnątrz bazyliki urządzono warsztat dla broni pancernej, co też mogło się przyczynić do większej dewastacji wnętrza.⁵

Eksploracja północnej wieży bazyliki św. Antoniego dokonana przez Marcina Kaczmarczyka w 2015 roku, zaowocowała m.in w odkrycie czegoś co nie jest widoczne na co dzień. Na wewnętrznych murach wieży do dnia dzisiejszego dostrzegalne są ślady trafień pociskami (seria z pistoletu maszynowego + tzw. „większy kaliber”).⁶

Synagoga w Rybniku

Początkiem roku 1940 rybnicka synagoga została podpalona, a następnie zburzona – znajdowała się ona na przeciw Urzędu Miasta, tam gdzie teraz mamy fontannę (defakto przeniesioną w tamtym czasie z rynku) przy centrum handlowym Focus.

Podobny los spotkał żydowski cmentarz – przekopany, zamieniony w park – umiejscowiony pomiędzy dworcem PKP, a szpitalem Juliusza – przy ulicy Wieniawskiego.⁷

Zamysłów – Zabudowania prywatne

Znamy dwa przypadki poniesionych zniszczeń prywatnej zabudowy. Pierwszy z nich dotyczy roku 1939, a poszkodowanym był Konrad Schwartz. Jego dom uległ uszkodzeniu, a poniesione straty oszacowano na 82 marki niemieckie. Drugi przypadek wydaje się bardziej interesujący. W dom rodziny Kiesiów (na ulicy Pod Lasem) trafiła bomba – prawdopodobnie przypadkowo zrzucona z samolotu. Zniszczyła ona doszczętnie dom oprócz ganku w którym akurat znajdowała się rodzina. Co ciekawe zdarzenie to miało miejsce latem 1944 roku, a wiemy, że wtedy w rejonie Rybnika nie były prowadzone żadne bombardowania.⁸

Zamysłów – Szkoła

25 lutego 1945 roku szkoła w Zamysłowiu została zajęta przez pożar. Strawił on doszczętnie wyposażenie oraz budynek. Za sprawców podpalenia brano pod uwagę pacjentów z rybnickiego szpitala psychiatrycznego. Jednak jak wskazują dokumenty źródłowe bardziej realne podejrzenia padają na wycofujących się hitlerowców.⁹

(…) ob. Jan Pielorz podał do wiadomości, że w mieszkaniu jego w lutym i marcy 1945 r. kwaterowało trzech niemieckich żołnierzy, którzy się wyrazili, że szkoła w Zamysłowie podpalona została przez żołnieży niemieckich przez wrzucenie bomby w tym celu, żeby uniemożliwić sztab oficerski, który się w szkole mieścił, żeby tę wojnę już jak najwcześniej zakończyć. Żołnierze kwaterując u Pielorza zakazali jednak, żeby sprawę podpalenia szkoły w Zamysłowie nie rozszerzać między mieszkańcami, dopóki oni jeszcze kwaterują w naszej dzielnicy.

Gotartowice – Szkoła

Działania wojenne odcisnęły swoje piętno na gotartowickiej szkole. Północna ściana była zburzona, schody które łączyły piętra – zawalone, wyposażenie uległo całkowitemu zniszczeniu, a na dodatek tego wszystkiego nie zachowała się żadna dokumentacja szkolna. Oszacowano, że szkoła uległa zniszczeniu w 80%.¹⁰

Inne „pamiątki” po minionej wojnie

Ślady II Wojny Światowej w Rybniku to nie tylko podniszczone mury budynków. Otóż na terenie całego powiatu rybnickiego po dziś dzień można natknąć się na nieco inne i znacznie groźniejsze pamiątki z czasów II wojny światowej. Często podczas remontów dróg oraz domów dowiadujemy się o kolejnych niewybuchach, które sukcesywnie zostają usuwane z rybnickiej ziemi. Poniżej prezentuję zestawienie dotyczące podjętych czynności w kwestii usuwania niewybuchów z czasów II wojny światowej na terenie Rybnika^11,12,13:

• październik 2002 – 20 kilogramowa bomba lotnicza w Stanowicach,
• listopad 2005 – pocisk moździerzowy znaleziony podczas prac budowlanych na centrum handlowym Plaza,
• kwiecień 2006 – niewybuch (brak dokładniejszych danych) na terenie budowy hipermarketu Carrefour,
• sierpień 2006 – pocisk artyleryjski kalibru 155 mm znaleziony podczas budowy kanalizacji sanitarnej przy skrzyżowaniu ulicy Gliwickiej z Wielopolską oraz pocisk wykopany na działce budowlanej w rejonie ul. Malinowej w dzielnicy Zebrzydowice,
• czerwiec 2007 – niewybuch odnaleziony podczas budowy łącznika ulicy Wielopolskiej z Rondem Europejskim,
• sierpień 2007 – na ul. Sportowej w Niewiadomiu w trakcie remontu domu, budowlańcy natknęli się w ziemi na skrzynkę z ponad 300 nabojami,
• październik 2007 – niewybuch o długości 40 centymetrów wykopano na budowie osiedla domków jednorodzinnych przy ulicy Stawowej,
• kwiecień 2008 – przy ulicy Zebrzydowieckiej, podczas prac remontowych wiaduktu kolejowego natrafiono na 14 sztuk pocisków moździerzowych kalibru 120 mm oraz ~30 kilogramów materiałów wybuchowych (trotyl),
• kwiecień 2008 – przy budynku siedziby PTTK przy ulicy Piłsudskiego znaleziono granat, natknięto się na niego podczas ściągania warstwy ziemi z terenu przylegającego do budynku,
• marzec 2010 – „spacerowicz” w lesie przy ulicy Mikołowskiej „przypadkowo” znalazł pocisk moździerzowy,
• styczeń 2012 – w Gotartowicach podczas prac ziemnych na terenie prywatnej posesji znaleziono granaty oraz amunicję,
• marzec 2012 – w okolicach skrzyżowania ulic Chrobrego i Kościuszki, ekipa budowlana wykopała pocisk artyleryjski o średnicy 80 mm, przebudowę ulicy Żorskiej blokowały co raz znajdowane niewybuchy, a na ulicy Żużlowej znaleziono pocisk moździerzowy kalibru 88 mm,
• luty 2013 – po pochówku na rybnickim cmentarzu komunalnym, zasypujący grób zauważył niewybuch w kupce wykopanej ziemi, niewybuchem okazał się pocisk moździerzowy,
• sierpień 2013 – podczas prac ziemnych w rejonie skrzyżowania ulicy Strzeleckiej i Żużlowej znaleziono niewybuch,
• październik 2013 – przy ulicy Długosza znaleziono pocisk artyleryjski,
• styczeń 2014 – mieszkaniec Niewiadomia znalazł pocisk moździerzowy, który zabrał ze sobą w okolice kamienicy przy ulicy Racławickiej,
• marzec 2014 – budowlańcy natrafili na niewybuch przy ulicy Sienkiewicza,
• maj 2014 – podczas prac ziemnych na ulicy Hibnera znaleziono pocisk moździerzowy kalibru 80 mm,
• sierpień 2014 – robotnicy pracujący przy wymianie rur w dzielnicy Meksyk trafili na ulicy Nikodema Sobika na pocisk o wymiarach 18 cm długości i 7 cm średnicy,
• wrzesień 2014 – w rejonie ulicy Cegielnianej został znaleziony pocisk moździerzowy,
• lipiec 2015 – na ulicy Rudzkiej, w trakcie remontu mostu oraz nawierzchni drogi znaleziono 19 sowieckich pocisków moździerzowych 122 mm oraz 3,2 kg trotylu.

Zdjęcia Rybnika z lat 1939 – 1945

Bazylika św. Antoniego tuż po zakończeniu wojny w 1945 roku. Wyraźnie widać ślady powstałe w wyniku ostrzału.

Zdjęcie to przedstawia aktualne Gimnazjum nr 1 im. A. Mickiewicza, zaraz po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku. Dach uległ całkowitemu zniszczeniu, a na ścianach budynku widoczne są ślady ostrzału.

Wojska niemieckie na rybnickim ryneku dnia 1 września 1939 roku.

Wojska niemieckie na rybnickim ryneku dnia 3 września 1939 roku.

Dwa powyższe zdjęcia przedstawiają paradę niemieckich zwiazków kombatanckich. Wrzesień 1940 roku.

Parada rybnickiego Deutsches Jungvolk (młodsza sekcja w strukturach Hitlerjugend, zrzeszająca chłopców w wieku od 10 do 14 lat) na ulicy Chrobrego.

Zdjęcia pochodzą z forum serwisu Zapomniany Rybnik.¹⁴

Mapa Rybnika z 1939 roku

Zainteresowanych tym jak wyglądał kiedyś Rybnik, zaciekawi na pewno mapa z 1939 roku w skali 1:100 000, której wydawcą był Wojskowy Instytut Geograficzny (tzw. WIGówka). Obejmuje ona Rybnik oraz jego najbliższe okolice.

Mapa pochodzi z serwisu MAPSTER i możesz ją pobrać w wysokiej rozdzielczości.¹⁵

Źródło:
1. „Operacja Górnośląska”, Wikipedia
2. „Zeszyty Rybnickie nr 10 – Dzieje Zamysłowa, dzielnicy Rybnika”, 2011, Ewa Kulik
3. „100 lat Kopalni Węgla Kamiennego CHWAŁOWICE”, 2003, Bernard Mika
4. „Kościół katolicki i inne związki wyznaniowe na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim”, 2004, A. Krawczyk
5. „Zeszyty Rybnickie nr 4 – Kościół p.w św. Antoniego w Rybniku”, 2006, Bogdan Kloch, Dawid Keller
6. Archiwum prywatne, 2015, Marcin „MarcooN” Kaczmarczyk
7. „Zeszyty Rybnickie nr 7 – Zarys Dziejów Rybnika (do 1989 r.)”, 2008, Bogdan Kloch, Dawid Keller
8. „Zeszyty Rybnickie nr 10 – Dzieje Zamysłowa Dzielnicy Rybnika”, 2011, Ewa Kulik
9. j.w
10. Historia SP 20
11. Portal informacyjny miasta Rybnik
12. Gazeta Rybnicka, Nr 2/488, luty 2012
13. Gazeta Rybnicka, Nr 2/500, luty 2013
14. Forum Zapomniany Rybnik
15. Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej, Mapster

Aktualizacja:
– 08/05/2016 – Dodano zdjęcia zniszczeń poniesionych przez bazylikę św. Antoniego oraz informacje nt. SP 20 w Gotartowicach,
– 03/05/2016 – Dodano punkt „Zniszczenia o których pisano”,
– 22/04/2016 – Dodano informację o niewybuchach z 2012 i 2013 roku,
– 14/04/2016 – Dodano nowe miejsca: Kapliczka na Wielopolu, Kochbunkier Niedobczyce, Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku.

Może Cię zainteresować:

Rybnik – schron przy rondzie Lievin (Materiał w TVP) Rybnik – Zmiana nazw ulic w 1922 roku Rybnik na pocztówkach z PRL (cz. 1) Rybnik na pocztówkach z PRL (cz. 2)